Okupacja to zajęcie terytorium należącego do jakiegoś państwa przez inne państwo i ustanowienie na nim swoich rządów (administracja, sądownictwo, prawo, system podatkowy itp.).
W wyniku przegranej przez Polskę kampanii wrześniowej ziemie II Rzeczypospolitej zostały podzielone między dwóch okupantów - Związek Radziecki i nazistowskie Niemcy. Podział dokonał się na podstawie ustaleń zawartych jeszcze przed rozpoczęciem wojny (29 sierpnia 1939 r.) znanych jako “układ Ribbentrop- Mołotow”. Wyznaczono wówczas granice pomiędzy terenami opanowanymi prze ZSRR i Niemcy. Według jego tajnego protokołu granica miała przebiegać wzdłuż Narwi, Wisły i Sanu. Granice tę zmieniał nieco “niemiecko-radziecki układ o granicach i przyjaźni” z 28 IX 1939. Przebiegała ona ostatecznie na linii Sanu i Bugu przecinała Biebrzę i dochodziła do granicy Prus Wschodnich. Niemcy zajęli 48 % terytorium przedwojennego państwa polskiego z 22 milionami mieszkańców, ZSRR przypadło w udziale 52 % terytorium zamieszkałe przez 13 milionów ludzi, z czego tylko 5 mln stanowili Polacy.
Okupacja niemiecka:
Opanowany przez siebie obszar Niemcy podzielili w następujący sposób:
- W granice III Rzeszy wcielili Pomorze Gdańskie, Wielkopolskę. Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie oraz część województwa warszawskiego, łódzkiego, kieleckiego i krakowskiego. Obszar obejmował 92,5 tys. km kw. Inkorporacja tych ziem do Rzeszy nastąpiła na podstawie dekretu Hitlera z dnia 8 X 1939 r. Z części przyłączonych ziem Niemcy utworzyli dwa nowe okręgi Rzeszy: Kraj Warty (Wartheland) i Gdańsk-Prusy Zachodnie. Pozostałe ziemie (98 tys. km kw.) weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa, które zostało utworzone dekretem Hitlera z dnia 12 X 1939 r. Miało ono spełniać rolę “przytułku dla Polaków, żydów i innej hołoty z dawnych i nowych terenów Rzeszy”, jak to określił generał (późniejszy feldmarszałek Wilhelm Keitel). Władzę w Generalnym Gubernatorstwie sprawował Hans Frank, rezydujący na Wawelu w Krakowie, który był też stolicą Generalnego Gubernatorstwa.
Ziemie włączone bezpośrednio do Rzeszy miały być natychmiast zgermanizowane. Pierwsze wysiedlenia niepożądanej ludności polskiej do Generalnego Gubernatorstwa miały miejsce już w październiku 1939 roku. Na ich miejsce sprowadzano Niemców. Tworzono także tzw. Volkslisty (niemiecka lista narodowościowa), które segregowały ludność na niemiecką i nie-niemiecką. Szczególny nacisk wywierany był tu na Ślązaków i Kaszubów, których nierzadko zmuszano do podpisania niemieckiej listy narodowościowej.
W Generalnym Gubernatorstwie Polacy mieli stać się bezwolna siłą roboczą, zaś mieszkających na tych terenach żydów planowano po prostu unicestwić.
Ważnym celem było wyniszczenie polskich elit intelektualnych i przywódców. Była to tzw. akcja AB. W jej ramach nastąpiły aresztowania osób uznanych za szczególnie niebezpieczne dla okupanta niemieckiego. Łącznie objęły około 870 tysięcy ludzi. Wstępem do akcji AB było aresztowanie 183 profesorów UJ i Akademii Hutniczej w Krakowie 6 XI 1939 r. Zostali oni następnie przewiezieni do obozu w Sachsenhausen. Była to tzw. Sonderaktion Krakau. W następnych miesiącach dochodziło do częstych aresztowań, wywózek do obozów lub po prostu natychmiastowych egzekucji. Straceni zostali między innymi Maciej Rataj i Janusz Kusociński.
Polacy mieli zamienić się w posłusznych robotników pracujących na chwałę Rzeszy. Obowiązek pracy objął wszystkich Polaków (zarówno mężczyzn jak i kobiety) w wieku od 14 do 60 lat. Poza tym Polaków przymusowo wywożono na roboty do Niemiec Zamknięto szkoły wyższe i średnie, pozostawiono jedynie podstawowe i zawodowe, ale obowiązywał w nich język niemiecki. Rozwiązane zostały wszystkie organizacje społeczne, polityczne, jak również związki zawodowe. Pozwolono działać jedynie PCK i straży pożarnej.
Wobec społeczeństwa polskiego na szeroką skalę Niemcy stosowali terror okupacyjny. Skutecznie niszczył on spokój dnia codziennego. Częste były łapanki w miastach, wsie, które sprzyjały partyzantom, pacyfikowano, wtrąconych do więzień ludzi poddawano torturom.
Jeszcze gorszy los miał spotkać Cyganów, a przede wszystkim liczną w Polsce mniejszość żydowską. Zostały one przeznaczone do eksterminacji. W latach 1939-1941 ta wielkie, zbrodnicze przedsięwzięcie nazistowskich Niemiec dopiero się rozpoczynało. W Polskich miastach powstawały specjalne wydzielone części - getta, w których w nieludzkich warunkach zostali stłoczeni Żydzi (pierwsze getto powstało w Piotrkowie Trybunalskim w październiku 1939 r… Racje żywnościowe były niewystarczające, szerzyły się choroby, terror był nieporównywalnie większy do tego za murem getta. Śmiertelność w gettach była ogromna. Dla tych, którzy przeżyli horror getta szykowano już obozy koncentracyjne i obozy zagłady. Największy z nich był obóz Auschwitz-Birkenau ulokowany w Oświęcimiu (Auschwitz I), Brzezince (Auschwitz II - Birkenau) i Monowicach (Auschwitz III) 9 Pierwszy obóz tego zespołu Auschwitz I funkcjonował od kwietnia 1940 roku, budowę drugiej jego części- Auschwitz II (Birkenau) rozpoczęto w 1941 r. Oprócz tego największego obozu na ziemiach polskich Niemcy zbudowali także inne “fabryki śmierci”- Majdanek, Sobibór, Treblinka, Bełżec. W obozach ginęli nie tylko Żydzi, lecz także przedstawiciele innych narodów. Nie zmienia to faktu, że to właśnie Żydzi stanowili zdecydowana większość uśmierconych w obozach koncentracyjnych i zagłady. Druga grupę narodowościową, pod względem zabitych w obozach, stanowili Polacy.
Okupacja radziecka:
ZSRR, po podziale ziem II RP we wrześniu 1939 przypadł w udziale obszar prawie 200 tys. km kw. zamieszkały przez 13 mln ludzi. Już w październiku 1939 Stalin “wspaniałomyślnie” przekazał Wileńszczyznę Litwie (w lipcu 1940 roku całą Litwę włącznie z Wilnem włączył do ZSRR). W październiku przeprowadzono “wybory” na zajętych terenach. Ludność tzw. Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy miała wybierać Zgromadzenia Ludowe. Wybory odbyły się w atmosferze strachu. Tak wybrane instytucje przedstawicielskie jednogłośnie opowiedziały się za przyłączeniem do ZSRR. Wcielenie to formalnie nastąpiło 1 XI 1939 r.
Na okupowanych terenach władze sowieckie prowadziły zdecydowanie antypolską politykę. Chodziło w niej o pełną integrację przyłączonych terytoriów i całkowitą rusyfikacje Polaków. Podobnie jak Hitler Stalin postanowił rozprawić się z polskimi elitami. Jak się okazało zrobił to jednak znacznie skuteczniej o swojego sojusznika.
W listopadzie 1939 r. wszyscy zamieszkali na okupowanych terytoriach otrzymali radzieckie obywatelstwo. Oznaczało to konieczność stosowania się do radzieckiego prawa, które nakładało na obywateli rozliczne ograniczenia i objęcie poborem wojskowym. Rozpoczęto konfiskatę ziemi należącej do polskich właścicieli. Na Polaków spadły dotkliwe represje. Na porządku dziennym były aresztowania, kończące się najczęściej zsyłką do łagrów. Potężnym ciosem były tez deportacje w głąb ZSRR, które miały miejsce w latach 1940-41. Oblicza się, że wywózki objęły około 325 tys. obywateli polskich, z czego Polacy stanowili ok. 64 %, Żydzi ok. 21 %, Ukraińców ponad 7,5 %, zaś Białorusinów 6%. Rozprawą z polskimi elitami były także masowe egzekucje oficerów polskich, wziętych do niewoli podczas kampanii wrześniowe. Decyzję o rozstrzelaniu oficerów podjęło Biuro Polityczne WKP(b) 5 III 1940 r. W kwietniu i maju 1940 r. zamordowano ok. 4.4 tys. osób w Katyniu, ok. 3,8 tys. pod Charkowem i 6, 3 tys. w Miednoje pod Twerem.
Skala terroru na terenach obu okupacji była ogromna. Zarówno celem nazistów jak i polityków sowieckich było moralne i fizyczne wyniszczenie mieszkających na tych terenach ludzi, tak by wykluczyć tu jakiekolwiek próby buntu.