Religia jest zjawiskiem bardzo obszernym i zróżnicowanym, wszystkie wierzenia maja swe korzenie w dalekiej przeszłości i ewoluowały wraz z rozwojem ludzkości. Pierwotne systemy religijne charakteryzuje rozbudowana obrzędowość, choć i współcześnie w wyznawaniu wiary nie brakuje elementów rytualnych.
Religia składa się wie z sytemu wierzeń, zawartego w mitach czy zapisanego w postaci świętych ksiąg oraz z zewnętrznych form kultu czyli obrzędów, będących konsekwencją dogmatów. Niektóre religie posiadają też własną organizacje, czego przykładem może być kościół katolicki czy protestanckie zbory.
Religie dzieli się przyjmując różne kryteria i tak można wyróżnić religie uniwersalistyczne, obecne na wszystkich szerokościach geograficznych, dostępne dla każdego (tu zalicza się buddyzm, chrześcijaństwo czy islam) oraz religie etniczne, charakterystyczne dla danego plemienia czy narodu. Inny podział wynika z rodzaju i ilości czczonych bóstw, religie monoteistyczne to te, które uznają tylko jednego boga, tu należy chrześcijaństwo czy judaizm, zaś politeistyczne religie polegają na wyznawaniu wiary w wielu bogów, taka była między innymi religia starożytnych Greków i Rzymian. Kolejny podział wynika ze sposobu rozumienia bóstwa i tak można mówić o religiach teocentrycznych, takich, gdzie w centrum wiary i przekonań i świecie stoi postać bóstwa (tu należy wymienić religię judaistyczną, chrześcijańską, islam i zaratusztrianizm) oraz religiach kosmocentrycznych, skupionych raczej na ziemskiej rzeczywistości, gdzie bogowie stanowią klucz do jej wyjaśniania i rozumienia (nalezą tu w większości religie starożytne, także wyznania plemienne i religie Wschodu).
O religiach bardzo trudno mówić w sposób ogólny, ponieważ zaciemnia się wówczas istotne różnice. Trudno być tez obiektywnym, bowiem w tej sprawie każdy ma własne przekonania, których będzie bronić. To. Co łączy wszystkie wyznania, to aspekt moralny, religie zawsze dają jakieś wskazówki, jak należy żyć. A także wymiar mistyczny, wiara w boga jest jednocześnie wiarą w swat nadprzyrodzony, ponadrzeczywisty. Warto jednak przyjrzeć się bliżej różnym religiom, by nieco lepiej poznać ich istotę, a może wówczas uda się dostrzec więcej podobieństw niż różnic między wyznawcami poszczególnych religii.
BUDDYZM,
Buddyzm zalicza się do największych światowych religii, bowiem ma ogromną rzeszę wyznawców, która stale rośnie, sięgając coraz częściej także mieszkańców europy. Początki buddyzmu jako systemu sięgają V wieku p.n.e. kiedy to Budda rznął system etyczno-soteriologiczny, nadając mu formę religii. Jest więc buddyzm wyznaniem raczej młodym, szczególnie jeśli porówna się go z judaizmem czy wierzeniami starożytnych. Buddyzm narodził się w Indiach i tam też zdobywał sobie pierwszych wyznawców. Religia ta powstała na bazie istniejących już wierzeń ludności zamieszkującej subkontynent Indyjski. Budda nie spisywał swoich nauk, głosił je ludziom i nie dbał o ich uwiecznienie, stad trudno dziś odtworzyć pierwotny kształt tamtej religii. Dopiero uczniowie Buddy zaczęli spisywać jego słowa i tworzyć ustrukturowany system religijny. Tym niemniej pierwotna nauka twórcy buddyzmu ulegała przemianom, poszczególne plemiona nieco ją modyfikowały, tak, by odpowiadała miejscowym wierzeniom. Jak każda religia tak i ta, musiała się adaptować do istniejących warunków. Jak w każdej religii, tak i w buddyzmie tkwi ziarno ludzkiego zapotrzebowania.
Wierni podejmowali kilkakrotnie próby ujednolicenia wierzeń, zwoływano synody, by ustalić jedyny, niepodważalny kształt buddyzmu, jednak podziały już istniały i były zbyt silne, by można je zniwelować. Całkowite zjednoczenie się nie powiodło, z pierwotnego buddyzmu wyłoniły się ostatecznie trzy systemy: hinajany i mahajany, (początek naszej ery) oraz nieco później mantrajany, (około V w. n.e.). Oczywiście, podstawa jest ta sama, wywodząca się z nauki Buddy, ale wewnątrz istnieją pewne odstępstwa
Do kanonu religijnego buddyzmu należy nauka zawarta w dokumencie spisanym przez przedstawicieli odłamu hinajany na początku naszej ery. Pismo to zostało utrwalone w języku pali, zachowało się ono do czasów współczesnych, część odnaleziono w Sri Lance, a część, spisaną już w sanskrycie - w Indiach. Jednak buddyzm posiada o wiele więcej swoich świętych pism, zawierających niepodważalne prawdy. Do owego kanonu zalicza się także wiele legend, dzieł pisarzy religijnych, komentarzy do tych pism i legend, ponadto buddyści uznają tybetańskie i chińskie wersje podań religijnych.
Ale nie to jest najistotniejsze, to co, ów system odróżnia od większości religii, to fakt, ze jest to rodzaj ateizmu. Bogowi jako tacy, jako uosobienie idei nie maja znaczenia, nie ma tu żadnych prom kultu czy modlitwy, bo te z założenia są bezcelowe. Buddyzm opiera się na dążeniu do doskonałości, dążenie to jest zadaniem jednostki, która musi podjąć się go samodzielnie. Pomoc z zewnątrz polega tylko na zgłębianiu prawdy, jaką przekazał Budda. Podstawowym problemem w owej drodze do doskonałości, jest kwestia cierpienia. Budda zdradził ludzkości ( pierwsze kazanie w Benares (Waranasi) cztery szlachetne prawdy wyjaśniające sens i rolę cierpienia. Przede wszystkim celem ludzkiego życia jest oderwanie się od cierpienia, uwolnienie od jego jarzma, jest to pierwszy etap doskonalenia się jednostki, odejście z kręgu wcieleń, czyli poziomy żądz cielesnych. Człowiek musi się wyzbyć ziemskich pragnień, namiętności, dążeń. Kiedy zdoła osiągnąć stan całkowitego uwolnienia od tego co ziemskie, popadnie w stan nirwany, zupełnego spokoju i absolutnego szczęścia, nieograniczonej wolności.
Moralny aspekt tej religii wyznaczają dharmy, to one wpływają na ludzka osobowość. Życie ludzkie jest podległe wszechobecnemu prawu przyczynowości , które ustala sprawiedliwość, wymierzając kary za złe postępowanie i nagradzając czyny cnotliwe. Tu pojawia się zagadnienie reinkarnacji, czyli ewolucji wcieleń. Karman oznacza etyczna wartość uczynków danej jednostki, jest to wartość stanowiąca o jakości kolejnego wcielenia. Moralne postępowanie, kierowanie się etyką w życiu pozwala duszy ewoluować i osiągać coraz wyższe byty. Tym samym celem człowieka jest samodoskonalenie i wspinanie się po drabinie bytów. Zdaniem buddystów nirwanę i wyższy poziom duchowości najlepiej uzyskiwać w odosobnieniu, w samotnym skupieniu z dala od spraw ziemskich. Stad duże znaczenie buddyjskich klasztorów. Klasztory stanowią jedyne instytucje buddyzmu, bowiem żadne świątynie czy inne miejsca kultu nie istnieją, nie mają racji bytu, skoro nie oddaje się tu czci żadnemu bóstwu. Już za życia Buddy powstawały pierwsze gminy zrzeszające tych, którzy pragnęli spokoju i izolacji (tzw. sangha). Na ich bazie powstały później liczne klasztory, najpierw męskie, a potem też żeńskie. Życie w zakonie to nieustanny proces doskonalenia własnej osobowości, polega on na ćwiczeniu trzech podstawowych cnót: majtki, ahinsie oraz karunie. Pierwsza z nich oznacza przyjazne nastawienie do wszelkich stworzeń, szacunek dla wszystkich form życia, ahinsie wynika z poprzedniej, jest to bowiem umiejętność takiego postępowania, by nikomu nie szkodzić, jest to życie w zgodzie z naturą, wreszcie karuna to miłosierdzie. Dyscyplina klasztorna zezwala jedynie na medytację, która jest podstawową formą aktywności, nie wykluczając oczywiście ćwiczeń fizycznych. Jednak w klasztorach buddyjskich obwiązuje całkowita abstynencja seksualna oraz wyrzeczenie się innych przyjemności zmysłowych.
Rola klasztorów okazała się bardzo istotna dla rozwoju wschodniej kultury i cywilizacji. Buddyjscy mnisi wnieśli znaczny wkład w rozwój nauki i sztuki. Z czasem nauka była stawiana na równi z religią, a klasztory stawały się uczelniami kształcącymi ciała i umysły swoich adeptów. Słynna stała się indyjska świątynia ( klasztor) Nalanda czy Wikramaśila, gdzie przybywały tysiące studentów z terenu całego kontynentu.
Wracając do charakteru tej religii, trzeba jeszcze raz podkreślić, ze formalnie trudno tu mówić kilkanaście religii, jako kilkanaście kontakcie człowieka z bogiem, bowiem buddyzm nie uznaje bogów, nie ma tu żadnych wcieleń, żadnych personifikacji, nie ma też zewnętrznych form kultu. Buddyści nie modlą się do Buddy, nie składają ofiar, nie wznoszą świątyń. By zostać buddysta nie trzeba przechodzić żadnego rytuału wstępnego, jest to religia otwarta dla wszystkich, niezależnie od rasy, pochodzenia, klasy, narodowości, płci…. Bycie buddystą polega na życiu według zasad, które przekazał ludziom Budda. Budda jest jednak jedynie nauczycielem, objawicielem prawdy, ale nie bogiem.
Obecnie buddyzm jest dominującym systemem na terenie Sri Lanki, Birmy, Tajlandii, Laosu, Kambodży, Nepalu czy Bhutany, ponadto ma on swoich wyznawców wśród Chińczyków, Japończyków, Wietnamczyków, Mongołów, a także mieszkańców Korei Południowej, Malezji, Rosji i oczywiście Indii. Na dzień dzisiejszy szacuje się, że buddyzm wyznaje ok. 300 mln osób.
ISLAM
Druga z wielkich religii świata, jej wyznawcy stanowią około 20% ludności całego świata, zamieszkują głownie Azje i Afrykę. Islam oznacza poddanie się Bożej woli. Twórcą Islamu jako systemu religijnego był Mahomet, arabski prorok, który żył w VII wieku naszej ery. Islam jest więc jeszcze młodszą religią niż buddyzm.
Muzułmanie, bo tak określa się wierzących w objawienie Mahometa wierzą w jednego boga, Allacha, mamy więc do czynienia z religia monoteistyczną. Inspiracją dla stworzenia religii było dla Mahometa chrześcijaństwo oraz judaizm i tam należy szukać początków Islamu. We wszystkich systemach można odnaleźć podobne idee.
Nauka Mahometa zdobyła sobie zwolenników najpierw wśród plemion zamieszkujących Półwysep Arabski. Plemiona te dały początek państwu muzułmańskiemu czyli kalifatowi. Kalifowie, władcy owej państwowości prowadzili liczne podboje, zwiększając zakres swojego państwa i jednocześnie zasięg religii muzułmańskiej, która narzucali podbitym ludom. Wiele plemion przyjmowało te religie dobrowolnie, uznając jej słuszność. Tak czy inaczej, Islam zapanował na Bliskim Wschodzie, w północnej Afryce i na Półwyspie Iberyjskim.
Świętym pismem muzułmanów jest Koran, dogmaty wiary określa ponadto sunna, czyli tradycja związana z życiem Mahometa. Najważniejszą zasada, podstawą całego systemu jest wiara w jedynego boga - Allacha. Podobnie jak w innych religiach monoteistycznych obowiązuje ścisły zakaz oddawania czci jakimkolwiek innym bóstwom. W uproszczonej formie można islam sprowadzić do pięciu najważniejszych zasad, tak zwanych filarów wiary, które obowiązują każdego wyznawcę: szarada - jest to obowiązek publicznego wyznawania swojej wiary, salat - to z kolei obowiązek pięciokrotnego zanoszenia modłów do Allacha w ciągu każdego dnia (oczywiście, ów rytuał jest obwarowany wieloma przepisami, jak należy się modlić w jakich porach, w którą strojne należy się zwrócić itp. ), saum - to obowiązek zachowania postu w miesiącu nazywanym ramadan, zakat - to jałmużna, jaką ma obowiązek składać każdy wierzący na rzecz swojej gminy, hadżdż - to obowiązek odbycia przynajmniej raz w życiu pielgrzymki do Mekki.
Prawo muzułmańskie (szari’at) jest bardzo surowe, określa zarówno normy życia religijnego jak i świeckiego. Religia muzułmańska jest systemem zamkniętym, do którego bardzo trudno przeniknąć osobom nie urodzonym w tej kulturze. Także islam miał w swej historii okresy rozłamów i podziałów. Początek wewnętrznych rozłamów nastąpił w wieku VII, wówczas to w wyniku walk o prawo do objęcia władzy kalifa wyodrębniły się dwa ugrupowania: sunnici i szyici. Nie był to jednak koniec podziałów, z czasem z szyitów wyłoniły się dalsze odłamy takie jak między innymi: imamici, isma’ilici, zajdyci oraz druzowie, nusajryci czy jazydzi, przy czym te ostatnie wyznania znacznie już odbiegały od głównej myśli Mahometa. Wyznawcy nauki Mahometa podejmowali próby zjednoczenia poszczególnych odłamów, a także reformacji tej surowej religii. Islam w swej pierwotnej formie okazał się bardzo restrykcyjny, przez lata stawał się jeszcze bardziej dogmatyczny, toteż w XIX wieku podjęto starania reformatorskie (Al-Afghani, Muhammad Abduh), by przystosować tę religie do wymogów swata współczesnego. Działania te wzbudziły wiele kontrowersji, przez część wyznawców zostały odebrane jako zamach na czystość wiary, jako herezja bardziej niebezpieczna niż inne religie. Tak narodził się fundamentalizm, czyli skrajny odłam Islamu, nie dopuszczający żadnych zmian w systemie Mahometa.
JUDAIZM
To najstarsza z wielkich światowych religii, trudno określić jej początki, bowiem religia ta długo trwała przekazywana w tradycji ustnej. Natomiast sami wyznawcy uznają swój początek wraz z powstaniem świata, wywodząc rodowód narodu wybranego od pierwszych ludzi - Adama i Ewy.
Judaizm jest religia monoteistyczną, wiarą w jednego boga imieniem Jahwe. System ten określa całokształt życia społecznego i religijnego. Święta księgą Judaizmu jest Stary Testament oraz Talmud. Judaizm jest religią narodu wybranego, czyli narodu Żydowskiego. Żydzi wierzą, ze Bóg wybrał ich spośród innych narodów, by byli zbawieni. Od początku opatrzność Jahwe towarzyszy historii ludu mojżeszowego. Bóg zawarł przymierze ze swoim ludem, a jego obowiązkiem jest dawać świadectwo. Żydzi wierzą w nadejście Mesjasza, bo tak obiecał im Bóg przez swoich proroków.
Stary Testament jest przedstawieniem losów narodu wybranego od zarania dziejów, czyli od momenty stworzenia świata. Centralną postacią tej historii i twórcą kodeksu religijnego jest Mojżesz. Wybrany spośród ludu, by przekazywać mu wolę Bożą. Mojżesz jest tym, który wyprowadził naród żydowski z egipskiej niewoli (oczywiście za sprawą Boga) i tym samym rozpoczął nową erę w dziejach narody żydowskiego. Z punktu widzenia historii Mojżesz żył około XIII wieku przed naszą erą i dokonał pierwszej reformy starożytnych wierzeń hebrajskich. Skodyfikował prawo i doprowadził do powstania państwa Izraelskiego. Według Biblii Mojżesz nie dotarł do Ziemi Obiecanej, nie dane mu był postawić nogi na tej świętej ziemi. W każdym razie jego lud do niej dotarł i osiedlił się. Od tamtej pory Jerozolima ze swoją słynną świątynią stanowiła centrum życia religijnego. Zmienił się też znacznie tryb życia wyznawców, z ludu koczowniczego stali się narodem osiadłym, mającym swojego króla. Wówczas też najprawdopodobniej wyłoniła się warstwa kapłanów strzegących świątyni i czystości wary.
Religia hebrajska sięga setek lat przed naszą erą, dokładnych początków nie sposób ustalić, jednak pierwsze księgi zostały spisane dopiero w Jerozolimie około V wieku. Wówczas to powstał Pięcioksiąg, czyli tak zwana Tora, pięć pierwszych ksiąg Starego Testamentu, obejmujących historie narodu wybranego od stworzenia świata aż po dotarcie do Ziemi Obiecanej. Tora jest jednocześnie zbiorem podstawowych praw żydowskich. Przełomowym momentem w historii narodu żydowskiego było zburzenie Jerozolimy i rozproszeni się wyznawców judaizmu po całym świecie, zjawisko to określane jest powszechnie diasporą. To wydarzenie dało początek judaizmowi talmudycznemu, zwanemu też rabinicznym. Talmud to z kolei prawo ustne, stanowiące obok Starego Testamentu podstawę wiary. Od tej pory religia rozwijała się w znacznym rozproszeniu, tym bardziej starano się przestrzegać bezwzględnie przepisów religijnych. Najwyższym autorytetem w sprawach wiary byli rabini, brak świątyni zmuszał wyznawców do odprawiania nabożeństw we własnych domach i synagogach. Obawiając się wpływu obcych religii i odstępstwa od jedynej prawdy, wyznawcy judaizmu rozproszeni po całym świecie izolowali się ściśle od innych kultur i wyznań, restrykcyjnie przestrzegając hebrajskich praw. Tym niemniej nie uniknęli podziałów i rozłamów, z judaizm wyłoniły się między innymi karaizm, frankizm, chasydyzm czy sabataizm. Obecnie można mówić przede wszystkim o judaizmie tradycyjnym, czyli tym najbardziej pierwotnym, ortodoksyjnie trzymającym się Tory, judaizmie reformowanym i judaizmie konserwatywnym. , różniący się rygoryzmem w przestrzeganiu rytuału religijnego. Judaizm jest religią bardzo starą i przechodził wiele przemian, nawet w tekście Starego Testamentu można dostrzec ewolucję niektórych poglądów jak choćby odpowiedzialności zbiorowej i wyobrażeń o życiu pozagrobowym.
Diaspora żydowska doprowadziła do rozpowszechnienia tej religii także na innych terenach, jednak religia pozostawała zamknięta, Żydzi nie zabiegali o rozpowszechnianie swej wiary, przeciwnie, dbali raczej, by inne religie nie przeniknęły do ich systemu. Religia judaistyczna stanowi podstawę Islamu oraz chrześcijaństwa.
CHRZEŚCIJAŃSTWO
Żydzi wierzą w nadejście Mesjasza, tak zapowiadają ich święte proroctwa, chrześcijanie wywodzą się z religii żydowskiej, jednak oni uwierzyli, ze Mesjaszem jest Chrystus. Chrześcijaństwo narodziło się więc wraz z nauką Jezusa, ci, którzy uwierzyli, ze jest on tym, którego zapowiadało Pismo, dali początek nowemu wyznaniu. Chrześcijaństwo jest więc kontynuacja judaizmu, podobnie jak religia hebrajska uznaje za święte księgi Starego Testamentu (choć są tu pewne rozbieżności). Oczywiście, jest to religia monoteistyczna, uznanie Chrystusa za Boga nie oznaczało wprowadzenia nowego bóstwa, ale jedynie objawienie się jedynego Boga w trzech osobach (dogmat Trójcy Świętej)
Także historia chrześcijaństwa ma swoje liczne rozłamy. Od czasów cesarza Konstantyna religia ta zaczęła święcić swoje triumfy i rozpowszechniać się na całą Europę. Rozwój nowożytnej Europy jest ściśle związany z rozwojem chrześcijaństwa. Cała średniowieczna cywilizacja opierała się na podstawach religijnych. Przyjęcie chrztu oznaczało wejście w cywilizacje europejską. Jednak już po kilku wiekach jedności religijnej doszło do pierwszego rozłamu we wspólnocie chrześcijańskiej, tak zwana schizma wschodnia doprowadziła do wyodrębnienia się kościoła zachodniego i wschodniego, czyli prawosławnego.
Kolejny cios względnej jedności kościoła zadała reformacja, mająca miejsce w XVI wieku. Najpierw wystąpienie Lutra, a potem Kalwina zapoczątkowało rozwój kościoła protestanckiego, nieco później posłuszeństwo papieżowi wymówił Henryk VIII, tworząc tym samym kościół anglikański. Na tym jednak lista odłamów chrześcijaństwa się nie kończy. Obecnie szacuje się, ze chrześcijanie stanowią ponad 30% ludności całego świata czyli około 1,8 mld z czego najliczniejsza grupę stanowią protestanci 300-450 mln, na drugim zaś miejscu plasują się katolicy - ok. 970 mln ,a na trzecim wyznawcy prawosławia - 150-200 mln.
Religia chrześcijańska opiera się na nauce , jaką głosił Chrystus. Jezus nie spisywał swoich nauk, zrobili to jego uczniowie dopiero po śmierci Nauczyciela. Cztery ewangelie: Jana, Łukasza, Mateusza i Pawła stanowią podstawę Nowego Testamentu, czyli świętej księgi chrześcijan. Ponadto Chrześcijanie uznają także Stary Testament, bowiem Chrystus był prorokiem, Mesjaszem zapowiedzianym przez Boga w Starym Testamencie obiecanym wybranemu narodowi w przymierzu z Bogiem. Chrystus nie zapoczątkował nowej religii, przyszedł na świat, by dopełnić proroctwa sprzed wieków. Chrześcijaństwo stało się religia otwarta, nie ograniczało się już tylko do narodu wybranego. Podstawowe zasady wiary chrześcijańskiej zostały zawarte w dziesięciu przykazaniach, które Bóg objawił Mojżeszowi oraz w przykazaniu miłości, jakie przyniósł ludziom Chrystus.
Krótki przegląd najważniejszych, bo mających najszersze grono wyznawców, religii, pozwala zauważyć pewne prawidłowości. Po pierwsze wszystkie systemy religijne ewoluowały, ulegały pewnym zmianom, by odpowiadać na potrzeby współczesnego człowieka. Tak więc to w pewnym stopniu ludzie kształtują swoje wierzenia. Charakterystyczne dla wszystkich przedstawionych tu wyznań są rozłamy, żadna z religii nie zdołała utrzymać jedności wyznaniowej, przyczyny były różne, choć niestety najczęściej polityczne.