Pierwotnie hymn, jako Pieśń Legionów Polskich we Włoszech, został napisany przez Józefa Wybickiego. Autor melodii opartej na motywach ludowego mazurka (właściwie mazura) jest nieznany. Pieśń powstała w dniach 16-19 lipca 1797 we włoskim miasteczku Reggio nell’Emilia w Republice Cisalpińskiej (w dzisiejszych Włoszech). Pierwszy raz została wykonana publicznie 20 lipca 1797 roku[2]. Tekst ogłoszono po raz pierwszy w Mantui w lutym 1799 w gazetce “Dekada Legionowa”.
W pierwotnym tekście jest 6 zwrotek, na uroczystościach śpiewa się zaś nieco zmodyfikowane 4 zwrotki.
A TO SĄ JAŚNIEJSZE INFORMACJE(PROSTRZE)
Mazurek napisany został jasnym językiem, przy użyciu oszczędnych środków stylistycznych; wyrażał bowiem nadzieje legionistów, zarówno oficerów, jak i prostych żołnierzy, związane z odzyskaniem niepodległości.
Podmiot liryczny wypowiada się w 1os.l.mn., np. “…kiedy my żyjemy”,“co nam obca moc wydarła…” Jest więc to podmiot zbiorowy. Nadawcą oraz jednocześnie odbiorcą są ludzie, stanowiący jedną społeczność, społeczność pełną wiary, optymizmu na polepszenie swojego losu i losu ojczyzny. Celem podmiotu lirycznego jest przedostanie się z Włoch do Polski.
Tekst składa się z czterech czterowersowych, zwrotek. Zwrotki zbudowane są z ośmio- i sześciosylabowych wersów (na przemian). Rymy zewnętrzne, krzyżowe ABAB, gramatyczne, żeńskie. Po każdej zwrotce następuje swoisty refren: czterowersowy, rymy parzyste AABB, gramatyczne, żeńskie. Taka budowa powoduje, że utwór jest rytmiczny, łatwy do zaśpiewania, prosty do zapamiętania.
Istnieją dwie wersje tekstu. Pierwsza pochodzi z autografu; w takim kształcie była śpiewana w Reggio. Druga, krajowa, powstała w roku 1799, ma inną liczbę i kolejność strof, zawiera też inne słowa w pierwszej strofie. Jednak to właśnie ją rozpowszechniano drukiem i powszechnie śpiewano, traktując jako hymn narodowy podczas walk o niepodległość, aż do formalnego zatwierdzenia ustawą w roku 1926.
Początek Mazurka w pierwszej wersji brzmi następująco:
"Jeszcze Polska nie umarła,
Kiedy my żyjemy.
Co nam obca moc wydarła
Szablą odbijemy."
Jak widać, w pierwotnej wersji pieśni Wybickiego, Polska została upersonifikowana, w wersji ostatecznej hymnu jest ona tylko pojęciem. W obu zawarte jest przekonanie, że Polska to nie tylko państwo, kraj, ale przede wszystkim ludzie, owo liryczne “my”. Wymowa pierwszego dwuwersu jest prosta - Polska będzie istnieć dopóty, dopóki naród będzie posiadał swoją tożsamość, świadomość, dopóki będzie stawiał opór ciemiężycielom, dopóki nie zaginie tradycja i nadzieja na odzyskanie niepodległości. Refren wyraża wolę walki oraz pragnienie szybkiego powrotu do kraju - “pod przewodem” generała Dąbrowskiego. Aby dodać walczącym legionistom otuchy, Wybicki przywołuje bliskie sercu Polaka nazwiska narodowych bohaterów - Czarnieckiego, Kościuszki, a także Bonapartego - którzy byli niejako ucieleśnieniem idei walki o wolność. “Mazurek Dąbrowskiego” jest manifestem tej właśnie idei, wiary w siłę i moc narodu, który, pomimo że gnębiony i pozbawiony państwowości, bohatersko podnosi głowę i zaprzecza swoimi czynami, jakoby został unicestwiony.