Stosunki Polsko - Szwedzkie w XVII w.
Geneza wojen ze Szwecją
Rywalizacja o panowanie nad Morzem Bałtyckim (Dominium Maris Baltici)- od XVI w. rywalizują Polska, Rosja< Szwecja, Dania (np. I wojna północna 1563-1570). Inflanty były terenem spornym od pół wieku.
Dziedziczne prawa Zygmunta III wazy do Szwecji, w której został zdetronizowany na rzecz Karola Sudermańskiego (Karol IX).
Konflikt religijny w rodzinie Wazów - Zygmunt III zapowiadał powrót swój i katolicyzmu do protestanckiej Szwecji, Karol był protestantem.
Szwecja wtedy była biedna - wojny pozwoliłyby więc zdobyć łup, zająć żyźniejsze ziemie, rozwinąć handel.
Polska wydała się łatwym łupem - konflikty wewnętrzne: już za Stefana Batorego zrywano sejm, zdarzało się podwójna elekcja, były problemy religijne, podziały polityczne, konflikty z państwami ościennymi, 1655-1660 “Potop” w całej Rzeczypospolitej.
Wojna o Inflanty (1660-1611-1621)
Bezpośrednią przyczyną wojny było przyłączenie Estonii do Polski (1660) - obecnie przez Zygmunta III w pactach conventach.
Dzięki lepszej i większej armii Karola zajął początkowo Inflanty (1660),ale zmiana dowództwa polskiego z Jana Zamoyskiego na Jana Karola Chodkiewicza przyniosła Polsce zwycięstwa pod Kockenhausen (1601), Białym Kamieniem (1604), Kircholmem (1604)-Polska odzyskała całe Inflanty.
wojna w związku ze śmiercią Karola IX i zaangażowaniem stron gdzie indziej, przygasła-strony zawarły rozejm (1611), który został złamany przez Szwecję już w 1617 roku.
W 1621 r. walka rozgrzała na nowo. Szwedzi, wykorzystując zaangażowanie Rzeczypospolitej w wojnie z Turcją, zajęli całe Inflanty,aż po rzekę Dźwinę (wraz z Rygą). Rozejm ww Mitawie (1622) pozostawił przy Polsce południowo-wschodnią część Inflant z Dyneburgiem oraz lenno kurlandzkie.
Wojna o Pomorze Gdańskie (1626-1629)
W VII 1625 r. król Szwecji Gustaw II Adolf rozpoczął wojnę przeciwko Polsce, atakując Litwę, Inflanty polskie i Kurlandzkie.Rok później uderzył na Prusy Książęce i Królewskie, obszar decydujący o handlu zbożem w Europie, zdobył większość portów i rozpoczął blokadę Gdańska.
Szwedzi odnieśli zwycięstwo w bitwach pod Gniewem, Lubieszowem I Górznem. Pomimo zwycięstw polskich: pokonania blokującej Gdańsk floty szwedzkiej w bitwie pod Oliwą (1627) i wygranej pod Trzciną (1629, hetman Stanisław Koniecpolski), w 1629 r. w Altmarku (Stary Targ) zawarto nie korzystny dla Polski rozejm. Szwedzi dalej okupowali większość portów w Prusach oraz uzyskali prawo pobierania 3,5% cła w Gdańsku i Piławie, co uderzało w podstawy ekonomiczne Polski-handel zbożem.
Warunki rozejmu zmieniono, gdy Szwecja bardziej zaangażowała się w wojnę trzydziestoletnią i zginął Gustaw Adolf (1632). W Sztumskiej Wsi (1635) podpisano rozejm na 26 lat. Szwedzi ustąpili z portów zarówno Prus Królewskich, jaki i Książęcych, zrezygnowali z pobieranego cła. Zatrzymali natomiast Inflanty.
POTOP 1655-1660
Z doświadczonych w bojach wojskiem (40 tyś.)wzmocniona po wojnie trzydziestoletniej Szwecja zaatakowała Polskę (1655), by ostatecznie rozwiązać sprawę pretensji do tronu szwedzkiego i kwestie Inflant. Faktycznie chodziło o tom, by zdobyć łupy i zająć porty bałtyckie.
nastąpiła katastrofa, bez walki skapitulowało pospolite ruszenie pod Ujściem, a hetman Janusz Radziwiłł poddał Litwę ugodą w Kiejdanach. Wkrótce Szwedzi zajęli całą Rzeczpospolitą, podporządkowały im się wojska koronne. Król Jan Kazimierz zbiegł na Śląsk (Głogówek). Bronił się klasztor na Jasnej Gorze (XI-XII 1655) za sprawą przeora klasztoru paulinów Augustyna Kordeckiego (znaczenie wyłącznie symboliczne).
Niespełniająca obietnic zaprowadzenia porządku w Rzeczypospolitej, Szwedzi grabili państwo. Nastroje w Polsce uległy zmianie. Społeczeństwo stawiło opór (partyzantka S. Czarnieckiego), wojska koronne odstąpiły Szwedów (hetmani Potocki i Lanckoroński), król postanowił wrócić do kraju (I 1556).
Elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm uznał zwierzchnictwo Szwecji. Szwedzi znaleźli
się jednak w odwrocie, do końca 1656 r. duże obszary państwa zostały uwolnione.
Wówczas powstał projekt rozbioru Rzeczypospolitej (układ w Radnot, XII 1656) przez Szwecję, Brandenburgię, Siedmiogród, Ukrainę i Litwę Bogusława Radziwiłła. Atak koalicjantów (1657)na Polskę powstrzymano. Rzeczpospolita wzmocniła swoje siły poprzez sojusz z cesarzem, Danią, chanem, a nawet Holandią i rozejmem z Rosją. Szwedów odstąpił również elektor brandenburski. Otrzymał za to niezależność od Rzeczpospolitej (traktaty welawsko-bydgoskie, 1657).
W 1567 r. Karol X Gustaw opuścił Polskę, wojna przeniosła się do Danii.
Wojnę po śmierci Karola Gustawa zakończył pokój w Oliwie (3 V 1660). Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do korony szwedzkiej, Polska utraciła większość Inflant (przywrócono przedwojenny stan posiadania), ustalono wolność handlu na Bałtyku i zwrot łupów-nigdy niezrealizowany.
Skutki wojen ze Szwecją
Utrata Inflant.
Uniezależnienie się Prus, które stały się nowym przeciwnikiem dla Rzeczypospolitej.
Zniszczenie ziem polskich: zmniejszenie liczby ludności o 30-50% (w 1648 ok. 10 mln, ok 1665-ok. 6 mln.), głód, zarazy, emigracja, połowa ziem leży odłogiem, zubożenie chłopów i szlachty-większe uzależnienie od magnatów, większe obciążenie chłopów-protesty, bunty (Kostka Napierski), upadek miast, mniejsze dochody z handlu (zmniejszenie eksportu zboża).
Wzmocnienie oligarchii magnackiej-rokosze przeciw królowi (1606, Zebrzydowski).
Usankcjonowanie liberum veto (1652 Siciński).
Osłabiona Rzeczpospolita, słaba armia, więc łatwo z nią walczyć (Kozacy, Turcy).
Wzrost ksenofobii i nietolerancji, katolicyzm religią zwycięską-rozwój kontrreformacji (decyzją sejmu wypędzono z kraju arian za rzekome działanie przeciw katolikom).