Wstęp
Niezależnie od miejsca i czasu ludzie organizują się w grupy, przyjmują wspólne cele, zadania, podejmują działania i inicjatywy, które są zgodne z ich założeniami i mają przynieść im upragnione rezultaty. Człowiek jest istotą społeczną i jedną z jego potrzeb jest przynależność do grupy – formalnej bądź nieformalnej. W danej społeczności możemy wyłonić bardzo różne i liczne grupy, które skupiają osoby o podobnych zainteresowaniach, przyzwyczajeniach, z podobnymi doświadczeniami i charakteryzującymi się zbliżonymi potrzebami i celami. Grupy te wpływają na aktywność społeczności lokalnych. Wpływają na stan i pozycje społeczności, jej obraz we własnym środowisku jak i prestiż na zewnątrz. Jedne społeczności są bardziej inne mniej aktywne. Jedne mają więcej wspólnych działań, inne mniej i różnią się one też co do stopnia efektywności. Wśród członków danej społeczności można łatwiej lub trudniej zauważyć lidera lub liderów, dzięki którym powstają nowe pomysły, nowe cele i programy ich realizacji dla dobra całej społeczności. Niewątpliwie na poziom aktywności danej społeczności lokalnej wpływają organizacje pozarządowe.
-
Mapa pojęć
Środowisko organizacji pozarzadowych jest nadal dla większości społeczeństwa tematem nie znanym bądź związanym z pewnymi stereotypami, bardziej lub mniej trafnymi wyobrażeniami o strukturze tych organizacji, formach, procesach powstania i działalności a również w odniesieniu do nazewnictwa i języka jaki panuje wśród przedstawicieli sektora pozarządowego. Język jakim posługują się osoby związane z organizacjami pozarządowymi bywa nie do końca zrozumiały przez osoby z poza tej branży. Mówiąc o sferze organizacji pozarządowych i zakresie ich działania, często używa się pojęć zastępczych typu:
• Trzeci sektor – pojecie powstało poprzez odróżnienie od sektora pierwszego czyli administracji oraz sektora drugiego czyli rynku (R. Skiba 2006, s. 4).
• działalność pożytku publicznego – jedna z propozycji określenia trzeciego sektora poprzez podstawowy cel jego działalności, czyli pożytek publiczny. Określenie „pożytek publiczny” jest ściśle związane z zapisami Ustawy o działalnosci pożytku publicznego i o wolontariacie z 24 kwietnia 2003 roku (R. Skiba 2006, s. 12).
• NGO – organizacje pozarządowe od angielskiego non – governmental - organisations (patrz trzeci sektor).
• Organizacje niezależne – z języka angielskiego independent organisations.
• Społeczeństwo obywatelskie – rozumie się je jako społeczeństwo złożone z jednostek i mniejszych lub większych zbiorowości będących podmiotami życia publicznego w znacznym stopniu niezależnymi od państwa, mającymi szerokie możliwości dokonywania wyborów w swym życiu społecznym, politycznym, ekonomicznym i osobistym. Przyjmuje się, że filarami tegoż społeczeństwa są stowarzyszenia, organizacje pozarządowe, wspólnoty obywateli oraz samorządy lokalne (P. Gliński 2002, s. 314-315).
• Organizacje „non-profit” – sektor niedochodowy - charakteryzuje je trwała forma organizacyjna, strukturalna niezależność od władz publicznych, działalność nie nastawiona na zysk (a nadwyżki przychodów nad wydatkami – jeśli takie się pojawią – mogą być wykorzystane tylko na cele statutowe), oraz dobrowolność (dobrowolne członkowstwo i praca społeczna). W skład sektora non-profit w Polsce wchodzą następujące typy: stowarzyszenia, w tym: stowarzyszenia społeczno – kulturalne, stowarzyszenia kultury fizycznej, ochotnicza straż pożarna, zakłady doskonalenia zawodowego mające status stowarzyszeń; fundacje, związki zawodowe, organizacje pracodawców, partie polityczne, organizacje samorządu gospodarczego i zawodowego, z wyjątkiem organizacji, w których członkowstwo jest obligatoryjne np. izby lekarskie, rady adwokackie; inne świeckie organizacje społeczne, działające na mocy odrębnych przepisów (tu np. Polski Czerwony Krzyż, koła łowieckie, komitety rodzicielskie i rady rodziców, komitety społeczne); jednostki kościołów i związków wyznaniowych prowadzące działalność świecką (E. Leś, S. Nałęcz 2002, s. 14-15).
-
Miejsce organizacji pozarzadowych w rzeczywistości społecznej – przeobrażenia i rozwój.
Przemiany społeczno – gospodarcze w naszym kraju miały znaczący wpływ również na trzeci sektor – czyli organizacje pozarządowe. Pojawiły się nowe uregulowanie prawne, które pozwalają określać zasady funkcjonowania organizacji obywatelskich w Polsce, jak również możliwości ich finansowania. Początki lat 90 charakteryzowały się niskim poziomem precyzji w nazewnictwie i identyfikacji trzeciego sektora, co w przeciągu tych kilkunastu lat znacznie się poprawiło. Organizacje pozarządowe stają się coraz bardziej widoczne w aktywnym życiu społecznym. Tworzą tą aktywność, wpływają na wizerunek społeczeństwa, stają się podmiotem silnej identyfikacji z grupami poprzez które działają i na rzecz których działają. Zmianom w trzecim sektorze towarzyszy profesjonalizacja działań organizacji pozarzadowych, większa efektywność oraz stabilizacja w danej społeczności. Klaruje się też profil organizacji odnoszący się do konkretnych grup beneficjentów. Trudno jednak pozbyć się wrażenia, że ten rozwój nie dotyka wszystkich. Na tym tle bowiem zaznaczają się wyraźne różnice między pojedynczymi organizacjami, bowiem nie wszystkie utrzymują swoje pozycje i wydaje się, że na pełny rozwój mają szanse tylko te najsilniejsze, elastyczne w swych działaniach, kreatywne i mocno związane ze społecznością w jakiej funkcjonują. Różnice wynikają również z nierównomiernego dostępu do środków finansowych, co jest cały czas największą bolączka organizacji przede wszystkim tych skupiających nie wielu członków.
Pozytywne zmiany w sektorze niepublicznym były możliwe również dzięki zapisom ustawowym w polskim prawie – Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z 24 kwietnia 2003 roku.
Pojawiły się również nowe możliwości finansowania (Europejski Fundusz Społeczny, obecnie Fundusze Norweskie, różnego typu konkursy i granty ogłaszane przez fundacje oraz firmy prywatne). Wszystkie te zmiany dały bazę aby organizacje pozarządowe – a szczególnie organizacje socjalne – uwolniły się od problemów czysto organizacyjnych i większość swych sił i działań przeznaczać na szeroko rozumiane rzecznictwo i wspieranie grup i poszczególnych osób na rzecz których działają. Organizacje pozarządowe z różnych branż zajmują bardzo ważne miejsce w każdej społeczności. Zajmują się często tymi grupami osób i tymi problemami, na które administracja publiczna nie znajduje energii aby im przeciwdziałać. Wspierają tych, którzy są zbyt słabi aby samodzielnie walczyć o swoje prawa, docierają do tych o których dawno większość osób zapomniała, socjalne organizacje pozarządowe działają na rzecz osób biednych, niepełnosprawnych, starszych, samotnych, chorych, zagrożonych wykluczeniem społecznym. Walczą z marginalizacją życia rodzinnego i społecznego bowiem to jak funkcjonują rodziny wpływa na obraz całego społeczeństwa.
Związki (organizacje), które zaliczane są do trzeciego sektora działają, czy powinny działać w oparciu o pewne zasady, z których najważniejsze to (T. Schimanek 1997, s. 38-39):
• Zasada dobrowolności (tworzenia i działania). Oznacza to, że związki te powstają i działają w oparciu o wolną wolę założycieli (fundatorów, członków), a nie w oparciu o przymus, zwłaszcza prawny. To istotnie odróżnia je od organizacji i instytucji państwowych (samorządowych), które tworzone są i działają z mocy prawa;
• Niedochodowości. Inaczej nierynkowości. Oznacza to, że organizacje trzeciego sektora, w przeciwieństwie do podmiotów rynkowych, nie kierują się chęcią zysku. Mogą przynosić dochody, ale te nie są rozdzielane pomiędzy założycieli/członków, lecz przeznaczane na cele statutowe;
• Niezależności od państwa. Kryterium to oznacza, że członkowie/fundatorzy są w pełni suwerenni w podejmowaniu decyzji dotyczących własnego działania. Nie są więc w żaden sposób (poprzez związki strukturalne, finansowe, prawne) uzależnieni od państwa;
• Działania na rzecz wspólnego dobra.
Zasady te również warunkują miejsce jakie organizacje zajmują w społecznościach lokalnych.
Organizacje pozarządowe stoją przed zadaniem przeciwstawiania zachowawczej roli państwa i bezdusznej „woli” rynku swój świat wartości. „Nie dlatego, aby obalić państwo i ograniczać rynek, ale dlatego, że tylko w ten sposób społeczeństwo nasze będzie się rozwijać” (P. Frączak 1996, s. 4-5).
- Motywy tworzenia organizacji. Rola lidera.
Jak mówi przysłowie „Potrzeba jest matką wynalazku”. Otóż w każdej społeczności bez względu na jej specyfikę, wielkość, położenie geograficzne, tradycje czy zamożność mieszkańców, takich potrzeb jest mnóstwo. Wynalazkiem natomiast można pokusić się o nazwanie właśnie organizacji pozarządowych działających w różnych sferach życia społecznego – praca socjalna, kultura, sport, współpraca międzynarodowa i innych.
U podstaw tworzenia każdej organizacji leży oczywiście pewna ideologia i wartości determinujące cele, zakres działania, grupy odbiorców a także sposób realizacji tych zadań i charakterystyczny obraz przedstawicieli organizacji (P. Frączak 2002, s. 171-172).
Jednak ideologia ta zawsze jest związana z działaniami na rzecz wspólnego dobra grupy społecznej, lokalnej społeczności czy w szerszym znaczeniu całego narodu. Trzeci sektor jest odpowiedzią grupy ludności na konkretne problemy dnia codziennego, z którymi pozostałe dwa sektory nie są wstanie poradzić sobie samodzielnie. Organizacje pozarządowe szczególnie te o profilu socjalnym uzupełniają braki w zakresie potrzeb osób na rzecz których działają. Wiąże się to oczywiście z tym, że niektóre organizacje działają bardzo aktywnie ale krótko – są bowiem wymogiem chwili, spontanicznym głosem społeczności ale kończą się wraz z zaspokojoną potrzeba czy brakiem. Zdarza się również, że w przypadku osiągniętego celu członkowie danej organizacji szukają następnych zadań jakie w oparciu o swoją ideologie mogliby realizować dla dobra ogółu mieszkańców. Więcej jednak jest organizacji które bez względu na mijający czas zawsze mają grupę beneficjentów, na rzecz których działają (tu organizacje z taką tradycją jak Polski Związek Głuchych, Polski Związek Niewidomych, Stowarzyszenie Diabetyków i inne). Takie samoorganizowanie się / samopomoc społeczności lokalnych jest nie tylko odpowiedzą na braki ale również formą rzecznictwa i kontroli tego, co się na danym terenie dzieje.
Staje się to powodem do tego aby organizacje pozarządowe były motorem zmian i rozwoju małych społeczności. Trudno bowiem nie zgodzić się ze zdaniem, że organizacje poprzez swych przedstawicieli i członków, nie tylko obserwują rzeczywistość i starają się wypełniać braki pozostawiane najczęściej przez dwa pozostałe sektory lecz także starają się kreować tą rzeczywistość wprowadzając nowe „narzędzia” i dobra dla ulepszenia życia wspólnoty do jakiej należą i w jakiej działają.
Niezwykle ciekawym zjawiskiem jest postać tzw. lidera organizacji. Twórcami, czy inicjatorami działań organizacji są zazwyczaj osoby o predyspozycjach przywódczych, kierowniczych, a co najważniejsze osobiście są związane z problemem czy zakresem działań organizacji. Myślę, że najlepiej widać to na przykładzie organizacji socjalnych, których członkami w większości są osoby bezpośrednio lub pośrednio dotknięte danym problemem. Tak np. silna osobowościowo kobieta mająca dziecko z Zespołem Downa chcąc pomóc innym rodzicom, całym rodzinom nauczyć się żyć z niepełnosprawnością skupia wokół siebie chętne i aktywne osoby i zakłada stowarzyszenie. Emocjonalny związek z innymi rodzinami i poczucie odpowiedzialności sprawia, że osoby takie mocno identyfikują się z organizacją i wspólnie chcą działać na rzecz dzieci z tą chorobą. Przez to lepiej niż osoby nie dotknięte tym problemem znoszą niepowodzenia i porażki – jeśli takie się pojawiają. Sukcesy potęgują nowe inicjatywy i pobudzają motywacje.
- Charakterystyka i aktywność organizacji pozarzadowych na terenie raciborsko – opawskiego pogranicza.
Na terenie samego tylko Raciborza działa kilkadziesiąt stowarzyszeń, na terenie pogranicza jest ich niemal kilkaset. Są to organizacje o różnym profilu działania. Można mówić o organizacjach działających w sferze kultury, sztuki, pomocy społecznej i wolontariatu, profilaktyki, zdrowia itp. Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie nakłada na administracje publiczną obowiązek współpracy z organizacjami pozarządowymi. Poprzez taki zapis organizacje trzeciego sektora biorą udział w rozwiązywaniu różnorodnych problemów społecznych. Organizacje pozarządowe współpracują z administracją publiczną w oparciu o roczny program współpracy. Współdziałanie to opiera się na kilku zasadach:
pomocniczości, suwerenności stron, partnerstwa, efektywności, uczciwej konkurencji i jawności. Wspieranie jak też powierzanie realizacji zadań publicznych odbywa się na zasadzie otwartego konkursu ofert ogłaszanego przez Prezydenta Miasta w takich obszarach jak (Załącznik do Uchwały Nr XL VII/735/2006 Rady Miasta Racibórz).
- Pomoc społeczna w tym pomoc rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywania szans tych rodzin i osób: organizacja zajęć mających na celu pobudzenie aktywności życiowej osób starszych, prowadzenie jadłodajni dla osób ubogich, poprawa jakości życia dzieci, młodzieży i osób starszych.
- Ochrona i promocja zdrowia: organizacja wypoczynku letniego z programami terapeutycznymi z elementami profilaktyki dla dzieci i młodzieży, propagowanie zdrowego sposobu spędzania czasu wolnego poprzez organizację zajęć pozalekcyjnych o charakterze sportowym i rekreacyjnym, organizacja zajęć profilaktycznych w szkołach, organizacja imprez profilaktycznych o charakterze plenerowym, profilaktyka chorób cywilizacyjnych i społecznych, upowszechnianie wiedzy prozdrowotnej.
- Działania na rzecz osób niepełnosprawnych: prowadzenie świetlic i ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi i schorzeniami ruchowymi, wspieranie działań poprawiających jakość życia osób niepełnosprawnych, organizacja wypoczynku letniego dla dzieci niepełnosprawnych.
- Kultura, sztuka, ochrona dóbr kultury i tradycji: wspieranie działań na rzecz upowszechniania kultury, wspieranie przedsięwzięć artystycznych, prezentacja osiągnięć kulturalnych w kraju i za granicą.
- Upowszechnianie kultury fizycznej i sportu: wspieranie i promowanie działań sportowo-rekreacyjnych, szczególnie o znaczeniu lokalnym, w tym również w środowisku osób niepełnosprawnych, pomocy w szkoleniu sportowym, wspomagania rozwoju i uzdolnień dzieci i młodzieży, wspieranie rozwoju kultury fizycznej, zapewnienie bezpieczeństwa na akwenach wodnych.
- Przeciwdziałanie patologiom społecznym: profilaktyka alkoholowa wśród osób bezdomnych, wspieranie działań stowarzyszeń abstynenckich, poradnictwo psychologiczne i prawne dla rodzin w których występuje problem uzależnienia od alkoholu, od narkotyków oraz przemoc, organizacja zajęć pozalekcyjnych o charakterze opiekuńczo-wychowawczym oraz socjoterapeutycznym z elementami profilaktyki dla dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych.
Organizacje pozarządowe działające na terenie raciborsko – opawskiego pogranicza zajmują się jak widać rozwiązywaniem wielorakich problemów społecznych: problemy edukacyjne i wychowawcze, ubóstwo, bezdomność, niepełnosprawność fizyczna i psychiczna, problemy dysfunkcji w rodzinie, przemocy, uzależnień. Jest to charakterystyczne dla organizacji pozarzadowych w całym kraju co potwierdzają badania (T. Sobierajski 2006, s. 11-87). Warto też podkreślić, że organizacje najczęściej skupiają się na licznych i różnych problemach społecznych przez co grupa ich beneficjentów również stanowi szeroki przekrój społeczności. Beneficjentów można podzielić na osoby indywidualne, grupy społeczne a także inne organizacje w przypadku gdy mamy doczynienia z organizacją parasolową lub rzeczniczą. W przypadku terenu raciborsko – opawskiego z racji podziału administracyjnego na województwa taką organizacją jest KAFOS – Śląskie Forum Organizacji Socjalnych. Jest to organizacja skupiająca inne - działające w branży socjalnej. Z racji tego, że organizacje pozarządowe działają na tak szerokim polu to są też pewnego rodzaju łącznikiem różnych podmiotów i instytucji w środowisku. Współpracują oczywiście z innymi organizacjami, organami administracji publicznej, indywidualnymi osobami, z urzędami i mediami. Wśród organizacji działających na terenie pogranicza są takie, które mają swoje odpowiedniki w innych miastach – są oddziałami Związków Ogólnokrajowych – np. Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Stowarzyszenie Rodzin Katolickich, Caritas, Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów, Polski Komitet Pomocy Społecznej, Raciborskie Stowarzyszenie Diabetyków. Na uwagę zasługują też organizacje kulturowe ściśle związane z tradycją i zwyczajami ziemi raciborskiej (jako przykładowe wymienię Towarzystwo Miłośników Ziemi Raciborskiej, Polski Związek Chórów i Orkiestr – Okręg Raciborski, Stowarzyszenie Kultury Raciborskiej „ŹRÓDŁO”, Stowarzyszenie Artystów Podróżników – Grupa „ROSYNANT”, Raciborskie Kurkowe Bractwo Strzeleckie). Nie sposób wymienić tu wszystkich organizacji pogranicza i wszystkich inicjatyw podejmowanych przez nie, jednak pewne standardy są podobne w całym kraju. Teren ten z racji sąsiedztwa terytorialnego ma szerokie możliwości współpracy międzynawowej co obecnie jest bardzo cenione w kręgach trzeciego sektora a także podmiotów będących źródłami finansowania – priorytetem jest to w norweskich mechanizmie finansowania. Podsumowanie – szanse i zagrożenia dla polskiego trzeciego sektora. Organizacje pozarządowe w Polsce skupiają około 2 milionów ludzi. Jeśli chodzi o zatrudnienie, to trzeci sektor stanowi 1,5% ogólnego zatrudniania w kraju. Nadal osobami pracującymi bądź nawet prowadzącymi organizacje pozarządowe są wolontariusze (Z. Woźniak 2002, s. 116). W ostatnich latach widać zdecydowany rozwój i profesjonalizacje polskich NGO-sów. Z jednej strony jest to pozytywny znak z drugiej prowadzi do stanu specjalizacji, formalizacji działania, biurokracji, instytucjonalizacji działań, trudnej księgowości – do tego niestety jeszcze wiele organizacji nie jest przygotowanych. Wśród największych problemów organizacji są nadal finanse i sposoby pozyskiwania oraz rozliczania dofinansowań, brak solidnej strategii działania, która określałaby zadania organizacji na lata, częściej bowiem jest to krótkowzroczne pojmowanie przyszłości. Negatywnie na rozwój działa też nieadekwatna wiedza aparatu urzędniczego, często bowiem przedstawiciele sektora niepublicznego są pojmowani jak konkurencja, wiąże się to ze stereotypami na temat trzeciego sektora. Poza tym w samym środowisku organizacji jest nadal za słaby przepływ informacji. Z drugiej zaś strony coraz więcej jest organizacji silnych, działających od lat, poszerzających swoje kontakty i federalizujących to środowisko. Oznacza to, że polski trzeci sektor potrafi się solidaryzować nie tylko w mementach kryzysu. Największa siła tkwi w ogromnym zaangażowaniu przedstawicieli sektora pozarządowego, co jest wzorem godnym do naśladowania.
Piśmiennictwo: Frączak P., 2002. Szerokie rozumienie obywatelskiego nieposłuszeństwa. (W:)
Gliński P., LewensteinB., Siciński A.(red.), Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: trzeci sektor. IFis PAN, Warszawa 2002.
Frączak P., 1996. Instytucjonalizacja miłości bliźniego. „Asocjacje” nr 4-5.
Gumkowska M., Herbst J., 2006. Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Wyd. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2006.
Jacher W., 2003. Aktywność kulturalna jako czynnik więzi społecznej w społecznościach lokalnych i regionalnych. (W:) Bułkowska-Floriańska I. (red.) Studia etnologiczne i antropologiczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2003.
Leś E., Nałęcz S., 2002. Potencjał ekonomiczny i społeczny sektora non – profit w Polsce. (W:) Gliński P., LewensteinB., Siciński A.(red.), Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: trzeci sektor. IFis PAN, Warszawa 2002.
Rymsza M., 2007. Druga fala ekonomii społecznej w Polsce a koncepcja aktywnej polityki społecznej (W:) Kaźmierczak T., Rymsza M. (red.) Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna. Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007.
Schimanek T., 1997. Obywatelskie Nieposłuszeństwo w świetle kontrolnych i innowacyjnych zadań trzeciego sektora. (W:) Frączak P. (red.), Między Lobbingiem a akcją bezpośrednią. Metody działania obywateli. Wydawnictwo Zielone Brygady, Warszawa – Kraków 1997.
Skiba R., Niecikowska R., 2006. Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Porady dla organizacji pozarządowych. Wyd. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2006.
Sobierajski T., 2006. Raport z badań. (W:) Krawczyk A., Płowiec K., Sobierajski T. (red.), Wiedza i Rozwój. Rola Wrzos w kształtowaniu polityki społecznej. WRZOS, Warszawa 2006.
Wożniak Z., 2002. Między rywalizacją a partnerstwem. Bariery współpracy władz publicznych z organizacjami pozarządowymi. (W:) Gliński P., LewensteinB., Siciński A.(red.), Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: trzeci sektor. IFis PAN, Warszawa 2002.
Wygnańska J., 2006. Rzecznictwo organizacji pozarządowych. „Trzeci Sektor” nr 6.
Streszczenie
Artykuł zawiera mapę pojęć charakterystycznych dla tematyki organizacji pozarzadowych, odzwierciedlenie miejsca jakie organizacje zajmują w społeczności lokalnej, motywy jakie skłaniają do stworzenia organizacji (stowarzyszenia, fundacji, klubu, koła) oraz przystąpienia do niej, utożsamiania się z nią i długofalowego działania w danej strukturze.
Podejmuje również temat osoby lidera i jego znaczenia dla tworzenia się organizacji i jej aktywnego działania również w odniesieniu do silnej indywidualizacji organizacji. Omówiony zostanie charakter i specyfika organizacji na omawianym pograniczu przez pryzmat ich aktywności.
Elementem podsumowania będą fragmenty wyników badań w odniesieniu do funkcjonowania organizacji pozarządowych w Polsce co pozwoli określić szanse i zagrożenia trzeciego sektora. Artykuł opiera się na zapisach ustawowych, literaturze, informacjach dotyczących omawianego środowiska lokalnego ale także na doświadczeniach własnych autorki z uwagi na prace w Opolskim Forum Organizacji Socjalnych oraz ścisłą współprace i kontakty z organizacjami w całej Polsce (w tym organizacjami parasolowymi typu WRZOS – Wspólnota Robocza Związków Organizacji Socjalnych w Warszawie).
Konkretne informacje teoretyczne odnoszone będą do rzeczywistości społeczności lokalnej gdzie organizacje pozarządowe stają się samodzielnym podmiotem i ważnym partnerem administracji publicznej w myśl społeczeństwa obywatelskiego.
może tu coś znajdziesz